Αρχαία ελληνικά μέσα από τον Συμφραστικό Πίνακα

ΟΙ ΟΝΟΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

(Εξάρτηση, Εισαγωγή, Εκφορά, Συντακτική Λειτουργία)

1. Ταυτότητα του σεναρίου  
Τίτλος:

Οι Ονοματικές προτάσεις της Αρχαίας Ελληνικής: Διερεύνηση ρημάτων εξάρτησης, εισαγωγικών συνδέσμων/αντωνυμιών, εκφοράς του ρήματος της δευτερεύουσας πρότασης και του συντακτικού ρόλου της πρότασης.

Δημιουργός:

Ελένη Aντζουλάτου

Διδακτικά αντικείμενα:

Αρχαία Ελληνική Γλώσσα & Πληροφορική

( Διαθεματική Προσέγγιση)

Τάξη:

Γ' Γυμνασίου και σε όλες τις τάξεις του Λυκείου 

Τμήματα: 3

Αριθμός μαθητών: 20 (4 ομοειδείς ομάδες των 5 ατόμων-χειριστής, γραμματέας και δύο συνεργάτες- για το κάθε τμήμα)

Χρονική διάρκεια: 4 ώρες

Προυποθέσεις υλοποίησης: Εξοικείωση των μαθητών μετα ηλεκτρονικά σώματα και τον τρόπο αναζήτησης λέξεων σε αυτά, καθώς και με τον επεξεργαστή κειμένου.
Τεχνολογικά εργαλεία: Διαδίκτυο, φυλλομετρητής, επεξεργαστής κειμένου .

2. Σύντομη περιγραφή

Οι μαθητές , χωρισμένοι σε ομάδες θα κληθούν να εξετάσουν από ένα είδος ονοματικής πρότασης, εντοπίζοντας στο ηλεκτρονικό σώμα αρχαιοελληνικών κειμένων της «Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα» συγκεκριμένα ρήματα από τα οποία εξαρτώνται ονοματικές προτάσεις (όπως τα λέγω, δηλω, φοβουμαι, δέδοικα, ερωτω, σκοπω   κλπ) ή συγκεκριμένες αντωνυμίες (στην περίπτωση των αναφορικών προτάσεων), αφού πρώτα μελετήσουν την αντίστοιχη συντακτική θεωρία από την «Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα».  Με βάση τα αποτελέσματα της  αναζήτησής τους και αξιοποιώντας και τις αντίστοιχες μεταφράσεις των κειμένων που υπάρχουν στην Πύλη, θα προσπαθήσουν να προχωρήσουν σε γενικεύσεις σχετικά με  τα ρήματα εξάρτησης, τους εισαγωγικούς συνδέσμους/αντωνυμίες, την εκφορά του ρήματος της δευτερεύουσας πρότασης και το συντακτικό ρόλο της πρότασης

3. Στόχοι-Σκεπτικό

Στόχος του συγκεκριμένου σεναρίου είναι να προτίνει έναν πιο επαγωγικό τρόπο διδασκαλίας του αρχαιοελληνικού συντακτικού, υπολογίζοντας περισσότερο στην ερευνητική περιέργεια των μαθητών και λιγότερο στην καθοδήγηση του διδάσκοντα.Αυτό μπορεί άνετα να επιτευχθεί με την αξιοποίηση των ΤΠΕ στη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών. Ειδικότερα, η αναζήτηση σε αρχαιοελληνικά σώματα κειμένων επιτρέπει στιν διδάσκοντα να αντιστράψει τη συνήθη γνωστική διδασκαλία και αντί να προσφέρει έτοιμες γενικεύσεις και κανόνες στους μαθητές, να τους ζητήσει να διατυπώσουν οι ίδιοι αυτούς τους κανόνες, χρησιμοποιώντας παραδειγματικό υλικό, το οποίο εύκολ μπορούν να αντλήσουν από ένα σώμα κειμένωνμ όπως ο Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων για την Αττική Πεζογραφία, που υπάρχει στο περιβάλλον τη; Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα.

Οι ειδικότεροι στόχοι του σεναρίου είναι οι εξής:

Γνωστικοί στόχοι:

•     Να κατανοήσουν οι μαθητές τον ιδιαίτερο συντακτικό ρόλο των Ονοματικών προτάσεων, διαφοροποιώντας τις έτσι από τις επιρρηματικές προτάσεις

•     Να ασκηθούν στην κατανόηση των συγκεκριμένων συντακτικών όρων (Ρήμα εξάρτησης, εκφορά) και στη διερεύνηση εισαγωγικών συνδέσμων/ αντωνυμιών μέσα σε ένα ευρύτερο σώμα κειμένου.

•    Να αντιληφθούν ότι οι συντακτικοί κανόνες της αρχαίας ελληνικής δεν είναι  αυθαίρετοι, αλλά συνάγονται επαγωγικά από  παρατηρήσεις στα ίδια τα αρχαιοελληνικά κείμενα.

Στόχοι σχετικοί με τις ΤΠΕ

•     Να γνωρίσουν οι μαθητές τις δυνατότητες που τους προσφέρουν ανοιχτά αρχαιογνωστικά περιβάλλοντα, όπως η Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα.

•     Να μάθουν στο πλαίσιο του νέου ψηφιακού γραμματισμού, να αξιοποιούν στη μελέτη τους ηλεκτρονικά εργαλέια όπως τα σώματα κειμένων και οι συμφραστικοί πίνακες λέξεων.

4. Μεθοδολογία

Η διδακτική μέθοδος που χρησιμιποιείται είναι η επαγωγική. Οι μαθητές θα οδηγηθούν από το παραδειγματικό υλικό που θα εντοπίσο οι ίδιοι στη διατύπωση των γενικών κανόνων για τη σημασία των συγκεκριμένων ρημάτων που θα μελετήσουν. Παιδαγωγικά θα επιχειρηθεί να εφαρμοστεί η διερευνητική και η ομαδοσυνεργατική μάθηση. Οι μαθητές θα δουλεύουν σε ομάδες, εντός των οποίων μπορούν να αναλάβουν συγκεκριμένους ρόλους, ενώ η συνδρομή του διδάσκοντα είναι μόνο καθοδηγητική.

5. Λεπτομερής περιγραφή της πορείας εφαρμογής του σεναρίου.

Α΄ Φάση (2 ώρες στο εργαστήριο)

Οι μαθητές θα ακούσουν μία 10λεπτη εισήγηση του καθηγητή, σχετική με τη διάκριση ονοματικών- επιρρηματικών προτάσεων και τη λειτουργία των προτάσεων αυτών. Απαραίτητη είναι η σύνδεση με τη Νέα Ελληνική, η οποία, όχι μόνο θα αποτελέσει αφόρμηση, αλλά και θα κινητοποιήσει τις συντακτικές γνώσεις των μαθητών με τη μετάβαση από τη συγχρονία στη διαχρονία. 

Κατόπιν οι μαθητές  θα δουλεύσουν μοιρασμένοι σε τέσσερις ομάδες (4-5 μαθητών), κάθε μία από τις οποίες θα αναλάβει τη μελέτη και τον εντοπισμό ενός είδους ονοματικών προτάσεων(ειδικές-ενδοιαστικές-πλάγιες ερωτηματικές-αναφορικές/ονοματικές). Οι ομάδες καλούνται να αναζητήσουν παραδείγματα του είδους των ονοματικών προτάσεων που τους έχει υποδειχθεί στο συμφραστικό πίνακα λέξεων και κατόπιν να τα αντιγράψουν και να τα συστηματοποιήσουν στο φύλλο εργασίας. Αυτό πρακτικά θα γίνει με την αναζήτηση ρημάτων εξάρτησης από το σώμα των κειμένων της Πύλης, τα οποία θα έχουν υποδειχθεί από το διδάσκοντα. Στο εσωτερικό των ομάδων μπορεί να υπάρχει περαιτέρω εξειδίκευση και ανάληψη ρόλων  από τους επιμέρους μαθητές. Π.χ. η ομάδα μπορεί να χωρισθεί σε δύο υποομάδες  και η μία να αναλάβει να εντοπίσει υλικό για διαφορετικά ρήματα εξάρτησης. Στο τέλος οι δύο υποομάδες θα συμβάλουν τα αποτελέσματα της δουλειάς τους, για να καταλήξουν σε συμπεράσματα σχετικά με  τον τρόπο εισαγωγής και εκφοράς των ονοματικών προτάσεων και το συντακτικό τους ρόλο.

Επισημαίνεται ότι θα έχει εξ αρχής υποδειχθεί στους μαθητές ότι θα μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανατρέχουν στη συντακτική θεωρία των ονοματικών προτάσεων που υπάρχει στην ιστοσελίδα της «Πύλης»

(http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/composition/page_066.html  και http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/composition/page_086.html),

ώστε να επιλύσουν τυχόν απορίες που θα προκύψουν κατά τη διερευνητική διαδικασία.

Αφού χωριστούν σε ομάδες οι μαθητές, τους δίνεται σε μορφή ηλεκτρονικού αρχείου κειμένου το φύλλο εργασίας και ανατίθεται σε κάθε ομάδα η διερεύνηση ενός είδους ονοματικών προτάσεων, μέσω της συλλογής 5-6 παραδειγμάτων, που θα εντοπίσουν με τη βοήθεια ρημάτων εξάρτησης,

π.χ.1^η ομάδα ειδικές προτάσεις – ρήματα εξάρτησης: λέγω, δηλώ

2^η  ομάδα ενδοιαστικές προτάσεις - ρήματα εξάρτησης φοβουμαι, δέδοικα , 3^η ομάδα πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις- ρήματα εξάρτησης ερωτω, σκοπέω/ω, 4^η ομάδα αναφορικές-ονοματικές προτάσεις- αναφορικές αντωνυμίες: ος, όσος .

Αν οι μαθητές δεν είναι εξοικειωμένοι με τον συμφραστικί πίνακα ο διδάσκων θα πρέπει να τους εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο θα αναζητήσουν τις λέξεις που τους ενδιαφέρουν. Οι μαθητές θα πρέπει να κατανοήσουν ότι για να εντοπίσουν τα παραδείγματά τους, θα χρειαστεί ίσως να κάνουν αναζήτηση 'οχι μ'ονο με το ενεστωτικό θέμα π.χ. "λεγ-" αλλά και με το θέμα των άλλων χρόνων π.χ. "ειπ-" και "ειρηκ-". Σε αυτό θα πρέπει να αξιοποιήσουν τις γνώσεις τους για τον σχηματισμό των χρόνων και των εγκλίσεων των ρημάτων της Αρχαίας Ελληνικής.Πέρα από την καθοδήγηση στον τρόπο αναζήτησης, δεν θα πρέπει να υπάρχουν άλλες επεμβάσεις του διδάσκοντα ως προς την επιλογή των παραδειγμάτων και των μεταφράσεων.ακόμη και λανθασμένες επιλοές παραδειγμάτων μπορούν να διορθωθούν στη συνέχεια από τους υπόλοιπους μαθητές κατά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων στην τάξη.

 Οι μαθητές θα πρέπει να καταγράψουν στο φύλλο εργασίας, εκτός από τα παραδείγματα που θα επιλέξουν, και τις αντίστοιχες μεταφράσεις τους, που θα βρουν στην «Πύλη»,  γιατί αυτό θα τους βοηθήσει να κατανοήσουν τη σημασία των αποσπασμάτων και να καταλήξουν σε συμπεράσματα  σχετικά με τη διαφοροποίηση της μετάφρασης, που εξαρτάται από τη χρήση συγκεκριμένων εισαγωγικών συνδέσμων, όπως οι σύνδεσμοι ότι και ως τις ειδικές προτάσεις, αλλά και να αντιληφθούν το διαφορετικό συντακτικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει μία ονοματική πρόταση (υποκείμενο απροσώπου ρήματος, αντικείμενο ή επεξήγηση δεικτικής συνήθως αντωνυμίας). Οι μεταφράσεις επομένως μπορούν να αποτελέσουν γόνιμη αφετηρία για προβληματισμό και για εξαγωγή συμπερασμάτων.

Β΄ Φάση (1 ώρα στο εργαστήριο)

Αφού ολοκληρώσουν την αναζήτησή τους και τη συμπλήρωση του φύλλου εργασίας, η κάθε ομάδα, με τη βοήθεια ενός προτζέκτορα, ανακοινώνει τα συμπεράσματά της στους υπόλοιπους μαθητές, οι οποίοι μπορούν να παρέμβουν σε περίπτωση που διαφωνούν. Αν υπάρξουν αστοχίες στα συμπεράσματα  θα πρέπει να διορθωθούν από τους ίδιους τους μαθητές, με τη διακριτική υποστήριξη, αν χρειάζεται, του διδάσκοντα. Στο τέλος έρχεται η σύνθεση των συμπερασμάτων όλων των ομάδων, ώστε να συστηματοποιηθεί η επαγωγικώς αποκτηθείσα γνώση των ονοματικών προτάσεων της αρχαίας ελληνικής.

Γ΄ Φάση (1 ώρα στο εργαστήριο)

Στην 3^η  φάση της διδασκαλίας μετά τη συστηματοποίηση της θεωρίας, όλες οι ομάδες θα οδηγηθούν σε φύλλο εργασίας 9 για τις δευτερ. ονοματικές προτάσεις της «Πύλης για την ελληνική γλώσσα», σχετικό με τη διδασκαλία των δευτερευουσών ονοματικών προτάσεων.  Στόχος της είναι η εμπέδωση από τους μαθητές των αποτελεσμάτων της έρευνάς τους. Σε περίπτωση που δεν μπορεί να εξοικονομηθεί 4^η ώρα για τη διδασκαλία των δευτερευουσών ονοματικών προτάσεων ή δεν  επαρκεί ο χρόνος της μίας ώρας για να ολοκληρωθεί και αυτή η δραστηριότητα μπορεί να τους ανατεθεί ως εργασία στο σπίτι.

Αφού συνθέσουν  σε μια ενιαία εργασία τα αποτελέσματα της έρευνάς τους, οι μαθητές θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα ιστολόγιο στο διαδίκτυο,  όπου θα την αναρτήσουν.  Πραγματοποιώντας  κι άλλες παρόμοιες  εργασίες στη διάρκεια της  χρονιάς, μπορούν να δημιουργήσουν μια συλλογή εργασιών τους για συντακτικές δομές της αρχαίας ελληνικής.

6. Άλλες εκδοχές

Το παραπάνω σενάριο θα ήταν σκόπιμο να τροποποιηθεί, ακολουθώντας μια πιο παραγωγική μέθοδο διδασκαλίας , αν οι μαθητές στους οποίους απευθύνεται δεν έχουν επαρκή εξοικείωση με τις ΤΠΕ ή δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών. Στην περίπτωση αυτή ο διδάσκων θα πρέπει να ξεκινήσει την ενότητα προβάλλοντας μια παρουσίαση με τη συντακτική θεωρία των Δευτερευουσών Ονοματικών προτάσεων  της αρχαίας Ελληνικής, ώστε οι μαθητές του να αποκτήσουν το θεωρητικό υπόβαθρο, που θα τους βοηθήσει να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του φύλλου εργασίας,  και κατόπιν να οδηγηθούν στο εργαστήριο, για να συνεχισθεί σύμφωνα με τα παραπάνω το μάθημα. Ένας τέτοιος τρόπος διδασκαλίας είναι πιο παραδοσιακός, αλλά πιθανόν να αρμόζει καλύτερα σε μαθητές Γυμνασίου, που δεν έχουν επαρκή εξάσκηση σε σώματα κειμένων, όπως οι μαθητές της Γ΄ Λυκείου .

Ακόμη, αυτή η διδακτική πρόταση είναι δυνατόν να τροποποιηθεί και να προσεγγισθεί εναλλακτικά με τη μορφή 4 ανεξάρτητων δραστηριοτήτων  (όσων και τα φύλλα εργασίας) . Σε αυτή την περίπτωση , το σύνολο της τάξης θα εργαστεί σε ένα κοινό φύλλο εργασίας κάθε φορά. Αν μάλιστα η συγκεκριμένη πρόταση επεκταθεί και εφαρμοσθεί στη διδασκαλία και των επιρρηματικών προτάσεων, θα μπορούσε να πάρει τη μορφή ενός  project , κατά το οποίο οι μαθητές θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μία τράπεζα παραδειγμάτων και θεωρίας της λειτουργίας των προτάσεων στην αρχαία ελληνική, μέσα από σώματα κειμένων της «Πύλης για την ελληνική γλώσσα». Με τον ίδιο τρόπο , άλλωστε, θα μπορούσαν να προσεγγίσουν και τη λειτουργία των προτάσεων της Νέας Ελληνικής και να συνειδητοποιήσουν την ιστορική συνέχεια της γλώσσας μας.

7. Κριτική

Ο βαθμός δυσκολίας του συγκεκριμένου σεναρίου εξαρτάται από το επίπεδο αρχαιογνωσίας των μαθητών και την εξοικείωσή τους με τα ηλεκτρονικά εργαλεία που θα χρησιμοποιήσουν. Ασφαλώς η αποκλειστικά επαγωγική μέθοδος διερεύνησης της γνώσης ταιριάζει καλύτερα σε μαθητές λυκείου , που είναι περισσότερο εξοικειωμένοι με τη σύνταξη αγνώστου κειμένου και με τη διαδικασία του χωρισμού και του χαρακτηρισμού των προτάσεων. Όμως και οι μαθητές του Γυμνασίου έχουν διδαχθεί και εφαρμόσει την αντίστοιχη ενότητα στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας , επομένως γνωρίζουν σε γενικές γραμμές τη λειτουργία των ονοματικών προτάσεων στην ελληνική γλώσσα και άλλωστε τα λάθη σε αυτό το επίπεδο θεωρούνται όχι μόνο φυσιολογικά, αλλά και συχνά απαραίτητα για την κατάκτηση της βιωματικής-διερευνητικής γνώσης, καθώς μπορούν να εντοπισθούν από το σύνολο των μαθητών κατά την παρουσίαση των συμπερασμάτων της κάθε ομάδας και να αποτελέσουν έτσι την καλύτερη μέθοδο βιωματικής γνώσης (απόπειρα → σφάλμα →  εμπειρία) .